TextielMuseum begint citizen science-project over verfreceptenboeken

26 mei 2021

Samen met burgerwetenschappers en wetenschappers begint Jantiene van Elk, bibliothecaris van het TextielMuseum, een citizen science-project over verfreceptenboeken. Het is de opmaat naar de tentoonstelling over het verven van textiel die vanaf april 2022 in het museum te zien is. ‘In dit project draait het niet langer alleen om de kennis van experts zoals wetenschappers en museumprofessionals.’

De kleur cochenille in het stalenboek van Janssens en Bierens (1891). Collectie: Bibliotheek TextielMuseum

Lezen in lockdowntijd

Heel soms heeft een pandemie ook voordelen. Tijdens de lockdown in het voorjaar van 2020 zag Jantiene van Elk eindelijk kans om zich te verdiepen in de 28 verfreceptenboeken, afkomstig uit de bibliotheekcollectie van het TextielMuseum. Zo kon ze zich alvast inlezen voor de kleurstoffententoonstelling, die vanaf april 2022 in het museum te zien is. Ze dompelde zich onder in recepten uit de periode 1700-1970, veelal met namen van kleurstoffen die we nu niet meer kennen. Denk aan cochenille (karmijnrood). ‘Dit is een heel nieuwe wereld,’ zegt Jantiene.

Ook volgde ze in dat jaar een cursus over burgerwetenschap (citizen science; zie kader). Toen ze een casus moest indienen, kwamen de publicaties met verfrecepten naar boven. Ze bedacht er een project omheen, legde haar plan later ook voor aan het museum – en kon aan de slag.

Helemaal verrassend is het ‘groen licht’ voor dit project niet, want de belangstelling voor verfrecepten is groot, heel groot. Zo kreeg Jantiene ook tijdens de afgelopen lockdowns veel vragen over dit onderwerp, bijvoorbeeld studenten van de kunstacademies.

Dit is citizen science

Burgerwetenschap (citizen science) is, aldus Wikipedia, wetenschappelijk onderzoek dat in zijn geheel of gedeeltelijk wordt uitgevoerd door vrijwilligers, vaak in samenwerking met of onder begeleiding van wetenschappers. Jantiene: ‘Erfgoed is iets wat wij als samenleving maken, het is niet alleen iets van musea en archieven. De machtsverhoudingen zijn veranderd; het is niet meer zo dat alleen de expert kan zeggen dat iets zo is. Ons project wil laten zien dat iedereen – dus ook de burger – een expert kan zijn, en dat je daarover met elkaar in gesprek kan gaan om zo tot nieuw onderzoek te komen. We doen dat samen met het museum, de wetenschap en burgers.’

Aan de slag

Opeens moest er veel gebeuren. Veel hulp kreeg Jantiene van haar collega’s bij het Regionaal Archief Tilburg. Zij hebben er bijvoorbeeld voor gezorgd dat de manuscripten met verfrecepten werden gedigitaliseerd, wat voor het onderzoek wel zo handig is. En vrijwilligers van het archief transcriberen nu de teksten zodat het onderzoeksmateriaal ook in Word beschikbaar komt.

Dat was één ding, maar hoe kwam Jantiene aan medewerkers voor het citizen science-project? ‘Ook hier schoten mijn archiefcollega’s te hulp. Ik kreeg de kans om tijdens hun eerste digitale Historisch Café een lezing te houden over de verfreceptenboeken en hun historische context.’ De belangstelling was overweldigend: zo’n 250 geïnteresseerden schoven aan. En heel fijn: een tiental mensen gaf naderhand aan graag mee te willen doen met het citizen science-project.

Ook benaderde Jantiene wetenschappers. Inmiddels hebben zich uit deze groep zeven mensen aangemeld. En een recent artikel in Trouw zorgde voor extra aanwas, waardoor de groep nu uit veertig ‘burgers’ bestaat.

Verfboek met wollen stalen van F. Jellinghaus (1830/1831). Collectie: Bibliotheek TextielMuseum

Het onderzoek

Tot de zomervakantie heeft Jantiene de tijd om samen met de deelnemers een onderzoeksplan op te stellen. In september beginnen de deelnemers met het onderzoek. Wat en hoe, dat gaan de deelnemers samen bepalen. Jantiene heeft er vertrouwen in: ‘De onderzoeksvragen die wij als museum hebben komen overeen met die van de deelnemers.’

Waar kunnen we aan denken? ‘Neem de productieketen van kleurstoffen: hoe zat die in elkaar? De verfhouten waarmee kleurstoffen werden gefabriceerd kwamen uit Caribisch gebied, Mexico en Brazilië. Hoe zag dat pad van boom tot verfstoffen eruit? Wie waren daarbij betrokken? Dat zal zijn veel vragen. Of neem de bovengenoemde kleur cochenille. Welke boeren kweekten in het negentiende-eeuwse Mexico de schildluizen om stoffen in deze kleur te kunnen verven?’

Ook zullen de deelnemers oude recepten uitproberen. ‘Wij leveren de recepten aan en een werkwijze waarop de deelnemers hun bevindingen op een eenduidige manier kunnen vastleggen.’ Jantiene kijk er nu al naar uit. ‘We gaan de werkwijzen en de resultaten met elkaar te vergelijken.’

Planten kweken

Het citizen science-onderzoek is onderdeel van een ambitieus project van het TextielMuseum rondom het verven van textiel. Voor de aankomende tentoonstelling roept het museum ook de hulp in van makers zoals kunstenaars. Naast de tentoonstelling zal op het terrein van het museum een buurtkas verrijzen. ‘We gaan in deze kas planten telen waarmee we kleurstoffen kunnen maken.’ Het gehele project kan heel groot worden, realiseert Jantiene zich. ‘Aan mij de taak om het verfrecepten-onderzoek concreet, beheersbaar en uitvoerbaar te maken. Niets ligt nog vast. Op 3 juni hebben we de aftrap van het citizen science-project en gaan we de contouren bepalen. Reuze spannend.’